Pam mae lleihau effaith carbon ein hysgolion newydd yn bwysig?

Ar 29 Gorffennaf 2019, datganodd Cyngor Bro Morgannwg 'argyfwng hinsawdd' ac ymrwymodd i leihau ei allyriadau carbon i sero-net erbyn 2030, gan gefnogi’r broses o weithredu Cynllun Cyflawni Carbon-isel newydd Llywodraeth Cymru.  Mae hyn hefyd yn cefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r targed o sicrhau sector cyhoeddus carbon sero-net yng Nghymru erbyn 2030.

Mae ein hysgolion yn defnyddio llawer iawn o egni yn eu gweithrediad o ddydd i ddydd.  Mae ysgolion yn adeiladau mawr sydd â llawer o ofynion ynni; gan gynnwys gwresogi, offer addysgu a goleuadau.  Daw llawer o'r ynni hwn o danwydd ffosil sy'n cyfrannu at newid yn yr hinsawdd.  Felly, mae angen i ni wneud ein rhan i leihau'r ynni cyffredinol sydd ei angen yn ein hysgolion newydd, er enghraifft drwy ystyried colli/ennill gwres o ran cyfeiriadedd adeiladu, a sicrhau bod yr ynni'n dod o ffynonellau adnewyddadwy. Mae hyn yn cael ei alw’n ‘ddefnydd mewnol’ carbon isel neu sero net, neu garbon gweithredol.  

Mae hefyd yn bwysig lleihau'r carbon ymgorfforedig sy'n cael ei effeithio gan ein dewisiadau o ddeunyddiau, trafnidiaeth a thechnegau adeiladu.  Wrth i adeiladau ddod yn fwy effeithlon o ran ynni, bydd y carbon ymgorfforedig yn rhan fwy sylweddol o ddefnydd carbon yr adeilad dros ei oes. Felly, mae'n bwysig ystyried newid i ddeunyddiau carbon is; e.e. ffrâm bren yn lle ffrâm ddur.

Er mwyn bod yn gwbl garbon sero-net dros oes gyfan adeiladau'r ysgol, bydd angen i ni ystyried popeth gan gynnwys cynhyrchu materol, cludo i'r safle ac adeiladu, cynnal a chadw a dad-adeiladu diwedd oes.  Mae'n anodd cyflawni carbon sero-net oes gyfan ar hyn o bryd oherwydd bylchau mewn prosesau monitro a diwydiant, ond y gobaith yw y gall hyn fod yn nod prosiectau ysgolion yn y dyfodol wrth i'r sector ddechrau datblygu gwell technegau cyfrifo carbon ac adeiladu arloesol.

Drwy fynd i'r afael â'r carbon ymgorfforedig, gweithredol a diwedd oes mewn prosiectau yn y dyfodol, byddwn yn helpu i gyrraedd targed carbon sero-net y sector cyhoeddus tra'n darparu adeiladau ysgol ysbrydoledig a chynaliadwy.

Sut ydym yn agosáu at ddyfodol di-garbon yn adeiladau ein hysgolion?

Mewn ymateb i'r argyfwng hinsawdd, addasodd Tîm Cymunedau Dysgu Cynaliadwy’r Fro eu harferion adeiladu i gyfrannu at y targed sero-net fel rhan o Fand B y Rhaglen Cymunedau Dysgu Cynaliadwy, gan ymrwymo bod pob ysgol newydd o 2022 yn garbon isel (mewn-ddefnydd/gweithredol) o leiaf, lle mae lleoliad y datblygiad yn cyfyngu ar y gallu i fod yn sero-net (carbon mewn-defnydd/gweithredol).

Camau tuag at sicrhau adeilad (gweithredol) carbon sero-net: 

Roedd y dull o sicrhau adeilad gweithredol carbon sero-net yn seiliedig ar y fframwaith a amlinellwyd yn nogfen Cyngor Adeiladu Gwyrdd y DU: Adeiladau Carbon Sero-Net: Diffiniad Fframwaith 

Er gwaethaf ystyriaeth ofalus i ddewis deunyddiau sy'n gwneud y mwyaf o'r ymagwedd ‘deunydd yn gyntaf’ (lle mae waliau, to, ffenestri a drysau thermol effeithlon yn lleihau colli ynni ac yn arbed ar yr ynni sydd ei angen i wresogi'r adeilad) ac sy’n hawdd eu hadeiladu a'u cynnal, roedd y Cyngor am fynd â'r prosiect ymhellach i fynd i'r afael â charbon ymgorfforedig. 

Ar hyn o bryd mae'r Cyngor yn gweithio gyda chynrychiolwyr o'r diwydiant adeiladu i ddatblygu cynllun ysgol y gellir ei addasu a'i addasu yn ól gradd sy'n garbon (gweithredu) sero-net ac yn garbon ymgorfforedig isel.Drwy hyn, edrych ar y deunyddiau a'r carbon ymgorfforedig y mae'r rhain yn ei gynnwys ac elfennau fel cludiant i'r safle. 

Hyd yn hyn, mae'r rhaglen wedi cyflawni:

Cynlluniwyd Ysgol Gynradd yr Eglwys yng Nghymru Dewi Sant i fod yn garbon (mewn defnydd / gweithredol) isel drwy wella adeiladwaith yr adeilad, sicrhau'r cynnydd mwyaf posibl mewn solar a gosod paneli ffotofoltäig (PV) a'i unig ffynhonnell ynni yw trydan.  Ystyriwyd y dewis o ddeunyddiau yn ofalus gan sicrhau eu bod yn gwneud y mwyaf o'r ymagwedd ‘deunydd yn gyntaf’ a’u bod yn hawdd eu hadeiladu a’u cynnal. Cafodd amgylchedd ei ddatblygu i wneud y mwyaf o olau dydd naturiol ac awyr iach.  Bydd y mesurau hyn yn gwneud y gorau o berfformiad ynni'r adeilad tra'n darparu amgylchedd dysgu cyfforddus.

Cafodd Ysgol Gynradd Trwyn y De eigynllunio carbon sero-net (yn weithredol / yn weithredol) adeiladau ysgol ar gyfer Ysgol Gynradd Llancarfan. Er mwyn cyflawni hyn, diwygiwyd y model ‘trydan i gyd’ gydag ynni adnewyddadwy ychwanegol, storio batris a gosod pympiau gwres ffynhonnell aer. Ysgol Gynradd Trwyn y De yw un o'r adeiladau ysgol gynradd carbon gweithredol sero net cyntaf yng Nghymru.  Mae'r prosiect hwn yn tynnu sylw at ymrwymiad Cyngor Bro Morgannwg i wthio ffiniau dylunio ysgolion i gefnogi'r targed carbon sero-net erbyn 2030, gan sicrhau bod ein hadeiladau ysgol newydd yn barod at y dyfodol.  (Bydd yr astudiaeth achos llawn ar gael yn fuan).

Cynlluniwyd Ysgol Gynradd Sant Baruc i fod yn garbon isel (mewn-ddefnydd / gweithredol) trwy wneud y mwyaf o solar a gosod paneli ffotofoltäig (PV), storio batri a gosod pympiau gwres ffynhonnell aer. Ystyriwyd y dewis o ddeunyddiau yn ofalus gan sicrhau eu bod yn gwneud y mwyaf o'r ymagwedd ‘deunydd yn gyntaf’ a’u bod yn hawdd eu hadeiladu a’u cynnal. Cafodd amgylchedd ei ddatblygu i wneud y mwyaf o olau dydd naturiol ac awyr iach.  Bydd y mesurau hyn yn gwneud y gorau o berfformiad ynni'r adeilad tra'n darparu amgylchedd dysgu cyfforddus.